سنجش مخاطرات در صنعت پتروشیمی وابسته به چه عواملی است؟
تلفیق ریسک و پاداش
با این حال، این صنعت با چالش‌‌‌های متعددی مواجه است که سرمایه‌گذاری در آن را به فعالیتی پرریسک تبدیل کرده است. این ریسک‌‌‌ها از عوامل سیاسی و اقتصادی گرفته تا موانع عملیاتی و فناوری، دامنه‌‌‌ای گسترده دارند. برای ارزیابی جذابیت بازارهای جهانی پتروشیمی، موسسه «BMI» از شاخصی تحت عنوان شاخص ریسک-پاداش پتروشیمی (RRI) طراحی کرده است که با تلفیق فرصت‌‌‌ها و چالش‌‌‌ها، ابزاری کارآمد برای رتبه‌‌‌بندی بازارها ارائه می‌دهد. این گزارش با هدف تحلیل روش‌شناسی این شاخص، بررسی معیارهای کلیدی آن و کاربردهایش در ارزیابی صنعت پتروشیمی، به‌‌‌ویژه با تمرکز بر موقعیت منطقه‌‌‌ای کشورها، تدوین شده است.
ساختار دوگانه شاخص
ساختار این شاخص بر پایه دو محور اصلی «پاداش» و «ریسک» طراحی شده است. بخش پاداش‌‌‌ها که ۷۰درصد وزن کل شاخص را به خود اختصاص می‌دهد، نمایانگر فرصت‌‌‌های رشد و سودآوری در صنعت است. این بخش شامل پاداش‌‌‌های صنعتی مانند ظرفیت تولید کراکرها، رشد پیش‌بینی‌‌‌شده در افق پنج‌‌‌ساله و حجم تولید پلی‌‌‌اتیلن و پلی‌‌‌پروپیلن و نیز پاداش‌‌‌های کشوری نظیر کیفیت زیرساخت‌‌‌ها، شبکه حمل‌‌‌ونقل، دسترسی به بنادر و سهولت تامین مالی پروژه‌‌‌هاست. در مقابل، بخش ریسک‌‌‌ها که ۳۰درصد از وزن شاخص را دربرمی‌گیرد، به بررسی موانع و چالش‌‌‌های ساختاری می‌‌‌پردازد. ریسک‌‌‌های صنعتی شامل پیچیدگی‌‌‌های محیط تنظیم‌‌‌گری، سخت‌‌‌گیری در اعطای مجوزها و ثبات سیاستگذاری‌‌‌هاست و ریسک‌‌‌های کشوری نیز عواملی مانند ثبات سیاسی، ساختار اقتصادی، امنیت اجتماعی و وضعیت بدهی خارجی را شامل می‌شود.
ویژگی متمایز شاخص ریسک/پاداش پتروشیمی در رویکرد نوآورانه آن نهفته است. از جمله این ویژگی‌‌‌ها می‌‌‌توان به به‌‌‌روزرسانی مستمر امتیازها بر مبنای پروژه‌‌‌های جدید، استفاده از مقیاس معکوس برای سنجش ریسک (امتیاز کمتر به معنای ریسک پایین‌‌‌تر) و توجه ویژه به بازارهای نوظهور مانند خاورمیانه اشاره کرد که به‌‌‌جای تاکید بر ریسک‌‌‌های کوتاه‌‌‌مدت، بر پتانسیل بلندمدت کشورها تمرکز دارد. این رویکرد باعث شده تحلیل شاخص صرفا به نوسانات سیاسی محدود نشود و تصویر دقیق‌‌‌تری از فضای کلی بازارها ارائه دهد.
پاداش سرمایه‌گذاری
معیارهای پاداش در شاخص ریسک-پاداش پتروشیمی به دو دسته صنعتی و «بر اساس کشور» تقسیم می‌شود. حدود ۶۵درصد وزن این بخش به پاداش‌‌‌های صنعتی اختصاص دارد که عمدتا بر ظرفیت تولید فعلی و آتی تاکید دارد. ظرفیت کراکرهای پتروشیمی، به‌‌‌عنوان نشانه‌‌‌ای از مقیاس تولید، در کنار برآوردهای مربوط به رشد این ظرفیت در پنج سال آینده، مبنای سنجش جذابیت بازار هر کشور قرار می‌گیرد. همچنین، سطح تولید محصولات پایین‌‌‌دستی مانند پلی‌‌‌اتیلن (PE) و پلی‌‌‌پروپیلن (PP) نشان‌‌‌دهنده تقاضای داخلی و قدرت رقابت‌‌‌پذیری کشورهاست. از سوی دیگر پاداش‌‌‌های «بر اساس کشور» که ۳۵درصد از وزن شاخص را تشکیل می‌دهند، عوامل محیطی مانند کیفیت زیرساخت‌‌‌ها، سهولت تجارت و امکان تامین مالی را بررسی می‌کند. دسترسی به بنادر، شبکه حمل‌‌‌ونقل کارآمد و زیرساخت‌‌‌های مالی مناسب از جمله مولفه‌‌‌هایی هستند که به‌‌‌طور مستقیم بر تصمیم سرمایه‌گذاران تاثیرگذار هستند.
ریسک‌‌‌های سرمایه‌گذاری
در مقابل، ارزیابی ریسک در شاخص ریسک-پاداش پتروشیمی نیز شامل دو بخش صنعتی و «بر اساس کشور» است. در بخش صنعتی (۳۰درصد وزن کل)، تمرکز بر چالش‌‌‌های تنظیم‌‌‌گری و موانع عملیاتی است. قوانین سخت‌‌‌گیرانه زیست‌‌‌محیطی، فرآیندهای پیچیده صدور مجوز و تغییرات ناگهانی در سیاست‌‌‌های دولتی، می‌‌‌توانند هزینه‌‌‌های پروژه‌‌‌ها را به‌‌‌طور جدی افزایش دهند.
اما بخش عمده ریسک‌‌‌ها (۷۰ درصد) مربوط به شرایط کلان کشورهاست؛ عواملی چون بی‌‌‌ثباتی سیاسی، ناآرامی‌‌‌های اجتماعی، وابستگی به درآمدهای نفتی، نوسانات نرخ ارز و سطح بدهی‌‌‌های خارجی، همگی نقشی تعیین‌‌‌کننده در افزایش یا کاهش ریسک سرمایه‌گذاری دارند.
ویژگی‌‌‌های نوآورانه
شاخص ریسک-پاداش پتروشیمی با بهره‌‌‌گیری از سه نوآوری مهم، خود را از سایر ابزارهای تحلیلی متمایز می‌کند. نخست آنکه سیستم امتیازدهی این شاخص پویاست و به‌‌‌طور مداوم بر پایه داده‌‌‌های جدید، به‌‌‌ویژه پروژه‌‌‌های آتی، به‌‌‌روزرسانی می‌شود. دوم، این شاخص از مقیاسی معکوس بهره‌‌‌مند است؛ به‌‌‌گونه‌‌‌ای که امتیاز پایین‌‌‌تر نشان‌‌‌دهنده ریسک کمتر و بالعکس است. سوم آنکه وزن بیشتری برای پتانسیل رشد بلندمدت، به‌‌‌ویژه در بازارهای نوظهور مانند خاورمیانه، قائل می‌شود؛ حتی اگر این بازارها با ریسک‌‌‌های کوتاه‌‌‌مدت مواجه باشند.
تاثیر معیارها بر وضعیت کشورها
تحلیل داده‌‌‌های شاخص نشان می‌دهد که معیارهای کلیدی چگونه بر رتبه‌‌‌بندی کشورها اثر‌گذار است. به‌‌‌عنوان مثال، پروژه‌‌‌های توسعه‌‌‌ای عربستان سعودی برای افزایش ظرفیت کراکرها تا سال ۲۰۳۰، این کشور را در بخش پاداش صنعتی در جایگاهی بالا قرار داده است. در مقابل، کشورهایی که ظرفیت بالایی در تولید مواد پایین‌‌‌دستی دارند، ممکن است به دلیل ریسک‌‌‌های سیاسی و تحریم‌‌‌های بین‌المللی، امتیاز پایینی در بخش ریسک کشوری کسب کنند. یا از سوی دیگر قوانین سخت‌‌‌گیرانه زیست‌‌‌محیطی اتحادیه اروپا، ریسک‌‌‌های صنعتی را افزایش دهد. آفریقای جنوبی نیز به دلیل کمبود زیرساخت‌‌‌های فیزیکی، از جذابیت کمتری برای سرمایه‌گذاران برخوردار است.
مزایا و محدودیت‌های شاخص
شاخص ریسک-پاداش پتروشیمی، سه مزیت عمده برای کاربران خود دارد: نخست، استانداردسازی امتیازدهی برای ۴۸کشور جهان که مقایسه مستقیم را امکان‌‌‌پذیر می‌کند. دوم، نگاه آینده‌‌‌نگر با تمرکز بر چشم‌‌‌انداز پنج‌‌‌ساله صنعت و سوم، شاخص این توانایی را دارد که نقاط بحرانی، مانند ریسک‌‌‌های مالی در ترکیه یا موانع نظارتی در اروپا را شناسایی کند.
با این حال، این شاخص نیز با محدودیت‌هایی همراه است. اتکا به داده‌‌‌های داخلی موسسه، شفافیت آن را تا حدی زیر سوال برده است. همچنین، وزن بالای بخش پاداش ممکن است منجر به کم‌‌‌توجهی به ریسک‌‌‌های ژئوپلیتیک شود. برخی ارزیابی‌‌‌ها نیز وابسته به قضاوت تحلیلگران است که می‌‌‌تواند منجر به سوگیری شود.
برای کشوری مانند ایران که بخش قابل‌توجهی از اقتصاد غیرنفتی آن بر پایه صنعت پتروشیمی استوار است، شاخص ریسک-پاداش BMI می‌‌‌تواند فراتر از یک ابزار تحلیلی صرف، نقش یک نقشه راه را ایفا کند. این شاخص با تفکیک دقیق میان عوامل «پاداش‌‌‌محور» و «ریسک‌‌‌محور»، به دولت و تصمیم‌گیرندگان اقتصادی فرصت می‌دهد تا نقاط قوت و ضعف ساختاری این صنعت را در چارچوبی مقایسه‌‌‌پذیر، شناسایی کنند و برای بهبود آن گام‌‌‌های مشخصی طراحی کنند.
زیر سایه چالش ها
ایران در برخی محصولات پایین‌‌‌دستی مانند پلی‌‌‌اتیلن و پلی‌‌‌پروپیلن از ظرفیت تولید بالایی برخوردار است و همین موضوع می‌‌‌تواند زمینه‌‌‌ساز جذب سرمایه‌گذاری‌‌‌های جدید باشد. با این حال، نبود قطعیت در سیاستگذاری، ضعف در برنامه‌‌‌ریزی صادرات‌‌‌محور و تاخیر در بهره‌‌‌برداری از طرح‌‌‌های نیمه‌‌‌تمام ممکن است مانعی بر سر راه بالفعل‌‌‌شدن این پتانسیل‌‌‌ها باشد. با توجه به معیارهای شاخص ریسک-پاداش BMI گویا تنها داشتن ظرفیت کافی نیست و ایجاد افق روشن و قابل پیش‌بینی برای رشد، نقش تعیین‌‌‌کننده‌‌‌تری در جلب سرمایه دارد.
نوسازی زیرساخت
در ارزیابی پاداش‌‌‌های کشوری، شاخص RRI بر اهمیت کیفیت زیرساخت‌‌‌ها، سهولت در تجارت و دسترسی به منابع مالی تاکید دارد. در ایران، برخی محدودیت‌های لجستیک در بنادر، چالش‌‌‌های شبکه حمل‌‌‌ونقل و نبود ارتباط پایدار با نظام مالی بین‌المللی، از جمله مسائلی هستند که می‌‌‌توانند مزیت‌‌‌های موجود را کمرنگ کنند. ممکن است بازنگری در زیرساخت‌‌‌ها و اصلاح فرآیندهای اداری، در کنار توسعه روابط اقتصادی با بازارهای منطقه‌‌‌ای، به بهبود این وضعیت کمک کند.
شفافیت و ثبات مقررات
در بخش ریسک‌‌‌های صنعتی، یکی از مهم‌ترین دغدغه‌‌‌ها مربوط به وضعیت مقررات و نهادهای ناظر است. گاهی قوانین به‌‌‌صورت ناهماهنگ یا سلیقه‌‌‌ای اجرا می‌‌‌شوند و روند اخذ مجوزها ممکن است طولانی و پیچیده باشد. اگر فضای مقرراتی قابل پیش‌بینی‌‌‌تر، شفاف‌‌‌تر و باثبات‌‌‌تر شود، احتمالا زمینه برای مشارکت بیشتر بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران خارجی فراهم‌‌‌تر خواهد شد.
موانع سیاسی و اقتصادی
در حوزه ریسک‌‌‌های کشوری، مسائلی مانند تحریم‌‌‌های بین‌المللی، نوسانات ارزی، چالش‌‌‌های دسترسی به منابع مالی خارجی و تنش‌‌‌های سیاسی، همچنان جزو ملاحظات اصلی سرمایه‌گذاران محسوب می‌‌‌شوند. با وجود اینکه کشور از نظر فنی و زیرساختی توانمندی دارد، اما این ریسک‌‌‌ها ممکن است در تصمیم نهایی سرمایه‌گذاران نقش تعیین‌‌‌کننده‌‌‌ای ایفا کنند. به همین دلیل، کاهش ریسک‌‌‌های کلان و افزایش ثبات سیاسی و اقتصادی می‌‌‌تواند یکی از پیش‌‌‌شرط‌‌‌های مهم برای توسعه پایدار در صنعت پتروشیمی باشد.
جمع‌‌‌بندی
شاخص ریسک-پاداش پتروشیمی (RRI) با تلفیق داده‌‌‌های صنعتی و کشوری، ابزاری جامع و پویا برای ارزیابی جذابیت بازارهای جهانی پتروشیمی ارائه می‌دهد. این شاخص با تمرکز بر پتانسیل رشد بلندمدت و در عین حال توجه به ریسک‌‌‌های سیاسی، اقتصادی و عملیاتی، به سرمایه‌گذاران و سیاستگذاران کمک می‌کند تا تصمیمات آگاهانه‌‌‌تری اتخاذ کنند. با این حال، برای تحلیل جامع‌‌‌تر، لازم است این شاخص با معیارهای مکمل، مانند پایداری زیست‌‌‌محیطی یا ریسک‌‌‌های ژئوپلیتیک ترکیب شود. در مورد ایران، کاهش ریسک‌‌‌های سیاسی و بهبود زیرساخت‌‌‌ها می‌‌‌تواند جایگاه کشور را در رتبه‌‌‌بندی جهانی بهبود بخشد و فرصت‌‌‌های جدیدی برای جذب سرمایه‌گذاری و توسعه صنعت پتروشیمی ایجاد کند.
